Η απόφαση ανέγερσης ορθοδόξου ναού στη συνοικία Χατζησταύρου πάρθηκε τον Οκτώβριο του 1897, στα ύστερα της Οθωμανοκρατίας στην Ξάνθη κι επί αρχιερατείας του Ιωακείμ Σγουρού.
Η περιοχή παλιότερα ήταν γνωστή και σαν Τσουκούρ (λάκκος) μαχαλάς, αφού αυτή βρίσκεται σε σχετικό “βύθισμα”.
Στις αρχές του 1907 εκδόθηκε το σουλτανικό φιρμάνι άδειας ανέγερσης του ναού στ’ όνομα Χατζησταύρου (τιμής ένεκεν), ύστερα από δεκαετή κωλυσιεργία της οθωμανικής κρατικής διοίκησης.
Το 1887 ο ευεργέτης Σταύρος Χατζησταύρος Χεκίμογλους Τζαμίχας (1823-1889) δώρισε στη συνοικία ένα οικόπεδο, με τον ευγενή σκοπό ν’ αναγερθούν σ’ αυτό εκκλησία και σχολή.
Οι κάτοικοι της συνοικίας θεώρησαν, πως ο χώρος ήταν μικρός για να χωρέσει εκκλησία και σχολή κι έτσι προχώρησαν στην αγορά γηπέδου, όπου οικοδομήθηκε ο σημερινός ναός. Στον χώρο της δωρεάς ανεγέρθηκε η Σχολή Χατζησταύρου – Γ’ Δημοτικό Σχολείο Ξάνθης.
Ανάμεσα σ’ αυτούς, που συνεισέφεραν οικονομικά στην ανέγερση του ναού, ήταν και οι δυο θυγατέρες Χατζησταύρου (100 χρυσές λίρες η καθεμιά), η Πολυξένη και η Ευαγγελινή. Η δωρεά τους περιείχε τον όρο να κτισθεί στον περίβολο της εκκλησίας, μνημείο των γονιών τους και να τελείται ετήσιο αρχιερατικό μνημόσυνο στη μνήμη τους.
Το 1925-26 κι επί αρχιερατείας Πολυκάρπου του Ψωμιάδη, χτίστηκε το εντυπωσιακό δίδυμο κωδωνοστάσιο του ναού.
Ο ναός ανήκει στο ρυθμό της τρίκλιτης βασιλικής κι έχει αρχιτεκτονικό ύφος εκλεκτικιστικό.
Την εποχή της ανέγερσης του ναού κατοικούσε στη συνοικία ένας μικρός αριθμός Βουλγάρων, που μεγάλωνε με τους παρεπιδημούντες κατά την περίοδο της καπνεργασίας στα “σαλόνια” των καπνομάγαζων. Βέβαια η βουλγαρική προπαγάνδα μιλούσε για μια συμπαγή ομάδα Βουλγάρων Εξαρχικών, μονίμων κατοίκων της περιοχής. Η Συνεδρίαση ΞΔ΄ του 1897 της Δημογεροντίας Ξάνθης, δείχνει τους πραγματικούς πληθυσμιακούς αριθμούς.
Πηγή πληροφοριών τα ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑΣ ΞΑΝΘΗΣ, Κώδιξ Α΄ 1892-1912 και Κώδιξ Β΄ 1919-1926, εξαιρετικό έργο πρωτογενούς ιστορικής πηγής του Μητροπολίτη Ξάνθης και Περιθεωρίου κ.κ. Παντελεήμονος Καλαφάτη.
Κείμενο – Φωτογραφικό υλικό (ΑΡΧΕΙΟ) Μανώλης Σ. Χούμας
